उखुले दिएको आँसु

काठमाडौं– सर्लाहीका राजेश यादवकी बहिनीको विवाह नजिकिँदै छ । घरमा विवाहको तयारी चलिरहँदा दाजु राजेश भने दुई सातादेखि सर्लाहीमा छैनन् । राजेशको परिवारको आर्थिक अवस्था त्यति बलियो छैन ।

वर्षौंदेखि उखु खेती गरेर परिवार चलाउँदै आएको राजेशको परिवारलाई अहिले निकै समस्या परेको छ । ‘बहिनीको विवाहमा धेरै दाइजो दिनुपर्छ, तर मसँग पैसा छैन । दाजु भएर पनि एउटी बहिनीलाई खुसी बनाउन सक्दिन कि जस्तो लागिरहेको छ । दाइजो नदिँदा बहिनीले दुःख पाउँछे होला,’ राजेश भक्कानिन्छन्, ‘बहिनीले दाजु घर चाँडै आउनू भन्दै पटकपटक रुँदै फोन गर्छिन् तर म खाली हात कसरी घर जाऊँ ?’

उखु किसान राजेशलाई आफ्नै पैसा लिन पनि संघर्ष गर्नुपरेको छ । पुर्खादेखि नै राजेशको परिवार धान्ने आम्दानीको स्रोत बनेको उखुले पछिल्ला वर्षहरुमा भने नराम्ररी धक्का दिएको छ । उखु बेचेर पाउनुपर्ने पैसा नपाएपछि उनी धर्नामा बस्नुपरेको छ ।

राजेशले सर्लाहीमा रहेका अन्नपूर्ण सुगर मिल र महालक्ष्मी चिनी मिलसँग २५ लाख रुपैयाँ लिन बाँकी छ । अन्नपूर्णसँग १३ लाख र महालक्ष्मीसँग १२ लाख लिन बाँकी रहेको राजेश बताउँछन् । ०७० सालमा स्थापना भएका यी दुई मिलले सुरुदेखि नै पैसा दिन आलटाल गरेको राजेशले बताए ।

उखु किसान संघर्ष समितिका महासचिव हरिश्याम रायको अवस्था पनि उस्तै छ । उखु किसानहरुसँगै घरबाट १६ दिन अगाडि चार क्विन्टल धान बेचेको ८ हजार रुपैयाँ गोजीमा बोकेर काठमाडौं छिरेका हुन् उनी । राय भन्छन्, ‘काठमाडौं आएको १५ दिन भइसक्यो, धान बेचेर ल्याएको पैसा पनि अब एक हजार रुपैयाँमात्रै बाँकी छ । अब घर फर्कने पैसा पनि छैन । घरबाट फेरि मगाउनुपर्छ ।’

पीडितहरुले उनलाई महासचिव बनाएका हुन् । ‘महासचिव भएपछि यसले केही गर्ला की भन्ने आश अरुलाई पर्दो रहेछ तर म आफैँ पीडित छु । के नै पो गर्नु र ?’ रायले लाचारी व्यक्त गरे । पीडित किसानहरुले पटक पटक जिल्ला प्रशासन कार्यालयमा कुरा उठाए तर पैसा पाएनन् । ‘आन्दोलन गर्दा सम्झौता गरिन्छ तर त्यो सम्झौता लागू हुँदैन,’ राय भन्छन् ।

उखु किसानहरु चिनी मिलसँगै सरकारप्रति पनि आक्रोशित छन् । मिलले उखुको भुक्तानी नदिएपछि किसानहरु न्याय माग्दै काठमाडौं आइपुगेका हुन् । सर्लाहीको अन्नपूर्ण सुगर मिल र महालक्ष्मी चिनी मिलले ६ वर्षदेखि किसानहरुलाई भुक्तानी दिएको छैन । उखुको भुक्तानी नपाएपछि किसानले पटक पटक सर्लाही जिल्ला प्रशासन कार्यालयमा उजुरी पनि हाले ।

प्रशासन कार्यालय, चिनी मिल सञ्चालक र किसानहरुबीच पटक पटक भुक्तानीका लागि सम्झौता भए । तर, किसानले भुक्तानी पाएनन् । किसानले स्थानीय स्तरमा आन्दोलन पनि गरे । तर, जिल्लामा भएको आन्दोलनले पार लागेन । उनीहरु काठमाडौं आएर धर्ना बसेको पनि दुई साता भइसक्यो ।

पैसा सकियो, सुत्न समस्या

१५ दिन अगाडि काठमाडौं आएका किसानको गोजीमा भएको पैसा पनि सकिएको छ । उनीहरुको खाने बस्ने टुङ्गो छैन । दिनभरी माइतीघर मण्डलामा ‘उखु किसानको भुक्तानी तुरुन्त गर’ भन्ने प्लाकार्ड छातीमा टाँसेर आफ्नो हकका लागि संघर्ष गर्छन् ।

रात पर्दै जाँदा अर्को संघर्ष सुत्नको हुन्छ । काठमाडौंको चिसोमा कहाँ सुत्ने ? पीर छ किसानहरुलाई । आफन्त हुनेहरु आफन्तकोमा जान्छन् । धेरैजसो भने कवाडी संकलन गर्ने ठाउँमा भुइँमा म्याट्रेस बिछ्याएर एउटा तन्नाको भरमा सुत्न बाध्य छन् ।

मन्त्रीकाे आश्वासनमात्रै

काठमाडौं आएपछि उखु किसानहरु पैसा पाउने आशामा प्रत्येक दिन अन्नपूर्ण सुगर मिलको कार्यालय कुलेश्वर पुग्ने गरेका थिए । तर, कहिल्यै मुख्य व्यक्ति नभेटिने । एक हप्ता धाउँदा पनि केही नलागेपछि कर्मचारीलाई निकालेर कार्यालयमा ताल्चा ठोकिदिए र सिंहदरबारको बाटो रोजे ।

किसानहरु उद्योगमन्त्री लेखराज भट्टलाई भेट्न पटकपटक सिंहदरबार पुगे तर भेट्न पाएनन् । निकै दिनको मेहनतपछि मन्त्रीलाई भेट्न त पाए, तर अहिलेसम्म पैसा पाएका छैनन् । मन्त्रीबाट आश्वासन पाएका किसानको माइतीघरमा धर्ना जारी छ।

मयाशंकर यादव वार्षिक करिब ५ सय क्विन्टल उखु मिललाई बेच्छन् तर पैसा पाउँदैनन् । दुवै मिलबाट उनले २० लाख रुपैयाँ भुक्तानी लिन बाँकी छ ।

सर्लाहीका किसानले आफ्नै क्षेत्रका मिललाई बेच्नुपर्छ आफूले तयार गरेको उखु । ३ किलोमिटर भन्दा टाढाको मिलमा उखु बेच्न नपाउने सम्झौता उनीहरुले मिलहरुसँग गरेका छन् । यही सम्झौताको फाइदा उठाउँदै सर्लाहीका सुगर मिलले किसानको शोषण गरिरहेका छन् । ‘आम्दानीको स्रोत नै यही हो । घर धितोमा राखेर खेती सुरु गरेँ तर अहिले पैसा नपाउँदा बैंकले घर लिलाम गर्ने भन्दैछ,’ मयाशंकर आँसु मिश्रित पीडा पोख्छन् ।

७१ करोड भुक्तानी बाँकी

सर्लाहीमा रहेका दुईवटा सुगरमिल अन्नपूर्ण र महालक्ष्मीले मात्रै किसानहरुको ७१ करोड रुपैयाँ तिर्न बाँकी छ । दुवै मिल सञ्चालनमा आएदेखि नै किसानले राम्रोसँग भुक्तानी पाएका छैनन् । मिलले सुरुबाटै पाउनुपर्ने भन्दा ९० प्रतिशत कम पैसा दिएका छन् । ५ लाख पाउनुपर्ने किसानले ५० हजारमात्रै पाउने गरेका थिए । ५० करोड अन्नपूर्ण सुगर मिलबाट र २१ करोड महालक्ष्मी सुगर मिलबाट भुक्तानी लिन बाँकी रहेको किसानहरुको दाबी छ ।

मूल्य निर्धारण गरेर के काम ?

सरकारले उखुको मूल्य प्रतिक्विन्टल ५३६ रुपैयाँ ५६ पैसा निर्धारण गरेको छ । तर, उखु किसानहरुलाई उखुको मूल्यमात्रै तोकेर पुग्ने अवस्था छैन । उनीहरुलाई वर्षौंदेखिको बक्यौता रहेको आफ्नो उत्पादनको मूल्य चाहिएको छ । सरकारले न्याय देला भनेर उनीहरु भौंतारिरहेका छन् । ‘मिलले पैसा दिएन अब के खाने, के लाउने, छोराछोरी कसरी पढाउने ?’ उनीहरुको सामूहिक पीडा छ ।

माइतीघरमै धर्नामा रहेका बेचन यादवले पनि सुगर मिलसँग १० लाख भ्ुक्तानी लिन बाँकी छ । ऋण लिएर उखु खेती गरेका उनले ब्याज तिर्न पनि पाएका छैनन् । एकातिर मिलले पैसा दिँदैन अर्कोतिर साहुले साँवा र ब्याजको ताकेता गर्छ ।

‘एक बिघामा उखु खेती गर्दा ६० हजारदेखि एक लाखसम्म ऋण लाग्छ । दुई–तीन वर्षमा पैसा पायो भने पनि ऋणको ब्याज बुझाउन सकिँदैन । उखु लगाएको १ वर्षमा बल्ल बेच्न योग्य हुन्छ, अनि कसरी घर धान्ने ?’ बेचन बेचैनी व्यक्त गर्छन् ।

यसैबीच कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्री घनश्याम भुसालले किसानको उखुको मूल्य नतिरेर चिनी मिलका सञ्चालकहरू भागेको बताएका छन्।

तस्बिर : दिनेश श्रेष्ठ