सहरमा पनि उस्तै छ छाउ

काठमाडौंं– गत वैशाखमा काठमाडौंका मोहन पोखरेल र गोरखाकी भावना गुरुङको अन्तरजातीय विवाह भयो । काठमाडौं बस्दै आएका पोखरेलको परिवारले विवाह स्वीकारे । तर, भावनाको भावना बुझ्ना सकेनन् ।

बिहेको हप्ता दिनपछि जब भावनाको महिनावारी भयो, उनलाई घरको भान्छामा प्रवेश गर्न दिइएन । न त आफ्नो ओछ्यानमा नै सुत्न दिइयो । अझ खाना खाने भाँडा पनि ५ दिनसम्म छुट्टै बनाइयो । गुरुङ समुदायमा हुर्केकी भावनाले बिहेअगाडि कहिले पनि रजस्वलाको समयमा यसरी बार्नु परेको थिएन ।

गुरुङ समुदायमा रजश्वला भएको बेलामा छोइछिटो गर्ने प्रचलन छैन त्यसैले पनि भावनालाई यो कुराले निकै दुःखी बनायो । मोहनको ब्राह्मण परिवारमा भने महिनावारी हुँदा भान्सामा पस्न नहुने, कसैलाई छुन नहुने, छुट्टै ओछ्यानमा सुत्ने, छुट्टै भाँडामा खाने, पूजापाठ गर्न नहुने, छोरामान्छेलाई छुन नहुने कुराहरु सामान्य नै हुन् । भावनाले मोहनको घरमा आएपछि त्यहीअनुसार नियम मान्नुपर्ने भयो ।

भावना भन्छिन्, ‘गाउँमै भएपनि मैले रजश्वलाको समयमा कुनै किसिमको नकारात्मक व्यवहार भोग्नु परेको थिएन तर सहर त झनै कठोर हुँदो रहेछ ।’

भावनाले महिनावारीको समय सामान्य अवस्था हो भनेर परिवारमा सम्झाउने प्रयास गरिन् तर सबै बेकार भयो । सासुससुराले उनको कुरा सुनेनन् । अहिले उनी घरकै रितिरिवाजमा अभ्यस्त भइसकेकी छिन् । पुरातन सोच हटाउनुपर्छ भनेर विद्रोह गरेपनि उनको विद्रोह सफल हुन सकेन ।

काठमाडौं बालाजुकी बिना थापा महिनावारीको समयमा अलग्गै कोठामा सुत्ने र छुट्टै भाँडामा खाने गर्छिन् । महिनावारीको समयमा यस्तो भेदभाव गर्नु हुँदैन भन्ने पनि थाहा छ उनलाई । तर बदल्न सकेकी छैनन् । बिना भन्छिन्, ‘पहिलेदेखि चल्दै आएको रितीलाई बदल्न सकिँदो रहेनछ ।’

चितवनकी पूजा पौडेल विवाहित हुन् । महिनावारीको समयमा नचाहँदा नचाहँदै पनि उनले महिनावारी बार्नुपर्छ । ‘सासुआमाको कुरालाई नकार्न सकिँदैन । सुत्नको लागि आफ्नै कोठामा पनि भुँइमा सुत्नुपर्छ ।’ श्रीमान्ले साथ दिए पनि सासुआमाको अगाडि श्रीमान्लाई पनि छुन नपाउने पूजाको गुनासो छ । ‘हामीलाई थाहा छ महिनावारी बार्नुपर्ने, भान्छामा जान नहुने आदि कुरा फजुल हुन् । हामीले नभन्ने हो भने कसलाई थाहा हुन्छ र ? तर घरका बूढाबूढीको मन राख्न कहिले त आफूले नचाहेको कुरा पनि गर्नुपर्छ । कुनै–कुनै महिनामा त नभनिकनै भात पकाउँछु र पूजा कोठामा पनि जान्छु । गतवर्ष दसैंको टीकाको दिन महिनावारी हुँदा पनि कसैलाई नभनी टीका लगाएँ । अहिलेसम्म केही पनि भएको छैन,’ पूजाले सुनाइन् ।

गत वर्ष अछामको तुर्माखाँद गाउँपालिका–४ जयागाउँमा रजश्वला भएर छाउगोठमा सुतिरहेकी पार्वती बुढाको सर्पले डसेर मृत्यु भयो । उनको मृत्यु भएपछि त्यहाँ छाउगोठ भत्काउने र महिनावारी हुँदा महिलालाई सुरक्षित ठाउँमा राख्नुपर्छ भन्ने आवाज उठे । केही छाउगोठ भत्काइए पनि । तर केही समयपछि भत्काइएका छाउगोठ पुनः उठाउन थालियो । भत्काउनुपर्छ भन्ने अभियन्ताहरु नै रजश्वला हुँदा छाउगोठमा बस्न थाले ।

भावना, पूजा, बिना र पार्वतीको उदाहरणबाट के बुझ्न सकिन्छ भने ग्रामीण क्षेत्र होस् वा सहर, महिनावारीको परम्परागत मान्यता जीवितै छ । फरक यति हो कि सहरी क्षेत्रमा महिनावारी हुँदा महिलाहरु घरबाट टाढा जानु पर्दैन ।

मानसिकता परिवर्तन गर्न जरुरी छः डा.उप्रेती

छाउपडीलाई कुप्रथा मानेर यसविरुद्ध अभियान चलाइरहेकी डा.अरुणा उप्रेती हरेकको मानसिकतामा परिवर्तन नआएसम्म यो कुप्रथा नहट्ने बताउँछिन् । ‘छाउको बारेमा नजान्दै मैले १२ वर्षको उमेरमा ‘छाउपडी’ विरुद्ध क्रान्ति नै गरेकी थिएँ भन्ने अहिले भान भइरहेछ । दसैंको बेलामा पहिलोपल्ट महिनावारी भयो । साथीहरुलाई पहिलो महिनावारीको समयमा बाहिर निस्कन नदिएको देखेकी थिएँ । घरमा भन्यो भने त कोठामा थुनिदिन्छन् र दसैँको रमाइलो मिस हुन्छ भनेर कसैलाई केही भनिन । त्यसपछि पनि मैले कहिल्यै छाउप्रथा मानिनँ । अहिले छोरीहरुलाई पनि कुनै नियम लगाउदिनँ,’ डा. उप्रेतीले आफ्नै अनुभव सुनाइन् ।

कतिपयले पारिवारिक बाध्यताका कारण त कतिपयले पाप लागछ भन्ने हिनताबोधका कारण महिनावारी बारिरहेको उनी बताउँछिन् । कतै महिनावारी भएको महिलाले छुँदा माटो रिसाउँछ भन्नु त कतै छोएको भाँडा ओभानो नबनाई अरुले प्रयोग गर्नु हुँदैन भन्ने मानसिकता एकै प्रकारको भएको उनको तर्क छ ।

निर्देशिका कार्यान्वयन भएन
छाउपडी प्रथा उन्मूलन निर्देशिका बनेको एक दशक बितिसक्दा पनि यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन हुन सकेको छैन । सर्वोच्च अदालतले २०६२ सालमा छाउपडी प्रथा उन्मूलन गर्न आदेश दिएपछि छाउपडी प्रथा उन्मूलन निर्देशिक २०६४ लागू भएको थियो ।

निर्देशिकामा ‘छाउपडी प्रथा उन्मूलन गर्न सार्वजनिक जवाफदेहीको पदमा रहेका व्यक्ति, प्रभावित बालिका तथा महिलाको परिवारका सम्पूर्ण सदस्यहरु एवं समाजका आमनागरिकको छाउपडी प्रथा उन्मूलन गर्ने दायित्व हुने’ उल्लेख छ । तर, १२ वर्ष बितिसक्दा पनि छाउपडी उस्तै नै छ ।

कतिपय समुदायमा भने परम्परागत रुपमा नै महिनावारीलाई सामान्य रुपमा लिइन्छ । गुरुङ तथा तामाङ समुदायका महिला महिनावारी बार्दैनन् । उनीहरु गुम्बा पनि जान्छन्, पूजाआजामा पनि भाग लिन्छन् ।